Parafia Stawiski
Trochę historii
Dawno, dawno temu...
Stawiski pierwotnie były wsią. Ich początek to nadanie przez księcia Janusza I Mazowieckiego w roku 1407 20 włók Kurzątkom, nad rzeką Skroda. W swojej historii Stawiski należały do wielu właścicieli, m.in. szlachcica Stanisława z Falibog (na Ziemi Zakroczymskiej), Radzanowskich, Grabowieckich, Zamoyskich, Skrodzkich, ponownie Zamoyskich - podkomorzego łomżyńskiego Piotra i jego dwóch synów: łowczego łomżyńskiego Fortunata i chorążego łomżyńskiego Kacpra. Obaj nie mieli potomstwa; Stawiski stały się własnością ich krewnego, chorążego wiskiego Tomasza Drozdowskiego. Około 1780 roku przeszły w ręce Kramkowskich i Downarowiczów, następnie w ręce sędziego pokoju powiatu łomżyńskiego Antoniego Bykowskiego, a potem jego zięcia Stanisława Kisielnickiego. To właśnie Kisielniccy byli ostatnimi właścicielami dóbr Stawiski (do roku 1939).
Prawa miejskie zawdzięczają Stawiski Fortunatowi Zamoyskiemu, który wystarał się o nie około roku 1688. Zapewne z tego powodu zmieniły też nazwę na Fortunatowo, ale ostatecznie zupełnie się nie przyjęła. Po upadku Powstania Styczniowego, jak wiele innych miejscowości pod zaborem rosyjskim, w roku 1870 Stawiski straciły status miasta. Odzyskały go w odrodzonej Polsce, w roku 1921. W herbie mają topór (herbu topór był Stanisław Kisielnicki).
Miasteczko od Łomży mil 3 odległe
Wydana przez S. Orgelbranda w roku 1867 w Warszawie znana 28 - tomowa "Encyklopedyja Powszechna", pod hasłem "Stawiski" informuje: "miasteczko prywatne w guberni Augustowskiej, w powiecie Łomżyńskim, na wzgórzach nad strugą Dzierzbią, przy trakcie warszawsko - kowieńskim położone, od Łomży mil 3 odległe. Własność niegdyś Zamoyskich, dziś Józefa Kisielnickiego. Słynęło dawniej z fabryk sukna i kapeluszy, ze znakomitych garbarni i farbiarni, które upadły, gdy miasto kilkakrotnie, a mianowicie w r. 1813 przez ogień zupełnie spustoszone zostało. Wszelako za staraniem własnem i pomocą swych dziedziców, znowu się odbudowało, lecz przemysł już nie wrócił i dziś oprócz żydów, mieszkańcy tylko rolnictwem się zajmują. Tutejszy kościół i klasztor po-franciszkański założony został przez Fortunata Zamoyskiego w roku 1697, pierwotnie drewniany, później wybudowano klasztor murowany, następnie przed rokiem 1790 stanął kościół murowany do gzymsów, przed rokiem zaś 1818 w zupełności był ukończony. Gmach obszerny i okazały. Miasteczko posiada obecnie ogólnej ludności 3,146, pomiędzy któremi jest 2,775 żydów, ma domów murowanych 12, drewnianych 172, ubezpieczonych na summę rs 68,8500. Jest tu magistrat, stacyja pocztowa, jarmarków odbywa sześć do roku".
Z kożuchem "w herbie"
Stawiski znajdują się także w znanym i wciąż cenionym przez badaczy przeszłości "Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", wydanym przez Władysława Walewskiego w Warszawie, w roku 1890. Przedstawione są jako "os. miejska i dobra, nad rzeką Dzierzbią (dopł. Narwi), leżą na wzgórkach, przy drodze bitej z Łomży do Szczuczyna, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte. Odl. 14 w. od Kolna, 21 w. od Łomży, 168 w. od Warszawy. Posiadają kościół filialny murowany, poklasztorny, dwie synagogi, szkołę początkową gminną, szkółkę żydowską, sąd gminny okr. I, urząd gm., st. poczt., 181 domów, 4140 mk (1930 męż., 2210 kob.), 3530 mr. ziemi należącej do osady. Na obszarze dóbr istnieje gorzelnia, młyn wodny, cegielnia. Mieszkańcy trudnią się wyrobem kożuchów (...) S. rozwój swój zawdzięczają położeniu na trakcie handlowym, idącym na północ do Prus wschodnich (Ełk, Tylża, Kowno), stanowią one drugorzędne targowisko między Łomżą a Szczuczynem (...) Istniały tu dawniej fabryki sukna, kapeluszy, farbiarnia i gorzelnia (...) W XVIII w. dobra Stawisk należały do Kramkowskich, w ostatnich czasach do Kisielnickich (...) las urządzony, pokłady torfu (...) S. gmina ma 8163 mieszkańców i 19182 mr. Obszaru. W gminie znajdują się 3 szkoły, gorzelnia, 2 cegielnie, 5 młynów, olejarnia. W skład gm. Wchodzi: os. Stawiski, 14 wsi szlacheckich: Barzykowo, Cwaliny - Dołęgi, Dzięgiele, Jurzec - Szlachecki - Wielki, Kuczyny, Michny, Mieczki - Sucholaszczki, Olszewo - Góra, O. - Małe, Pieniążki, Rogale, Rostki, Sokoły - Dzierzbie i Żelazki; 2 wsie z ludnością mieszaną: Cedry - Złotystok i Miesiołki oraz 13 wsi włośc.: Budy - Poryckie, B. - Stawiskie, Chmielewo, Dzierzbie, Grabowo Małe al. Grabówek, Hipolitowo, Ignacewo, Józefowo, Jurzec - Mały (Pański), Poryte, Wilczewo, Zaborowo i Zaskrodzie”.
O wolność Ojczyzny
Stawiski mają swój udział w ważnych w historii Polski wydarzeniach: Powstaniu Kościuszkowskim, Powstaniu Listopadowym, Powstaniu Styczniowym, wojnie z bolszewikami w 1920 roku, w drugiej wojnie światowej. Tu działało również antykomunistyczne podziemie. Leżące na ważnym szlaku komunikacyjnym, podczas kolejnej światowej zawieruchy, niejednokrotnie stawały się miejscem najróżniejszych walk i potyczek, za co płaciło zniszczeniem, na przykład w 1915 roku zostało niemal całkowicie spalone podczas starć Rosjan z Prusakami.
Z Gwiazdą Dawida
Jak wiele miejscowości na ziemiach polskich, przez wieki Stawiski były miejscem życia dwóch narodów: Polaków i Żydów. W połowie XIX wieku Żydzi stanowili około 90 procent wszystkich mieszkańców.
Żydzi zaczęli osiedlać się w Stawiskach pod koniec XVII wieku. W roku 1739 wybudowali synagogę, podlegającą gminie żydowskiej w Tykocinie (dzisiaj w powiecie białostockim). Samodzielna gmina żydowska w Stawiskach (licząca ponad 1200 osób) powstała w roku 1808. Żydzi utrzymywali się głównie z handlu i rzemiosła, produkcji tekstyliów oraz wyrobu solidnych kożuchów. Pod koniec XIX wieku w Stawiskach mieszkało około 2500 Żydów. W roku 1871 zakończyli budowę drugiej synagogi.
Z wybuchem drugiej wojny światowej, z wkroczeniem do miasteczka Niemców, oni także podzielili los swoich współbraci, skazanych przez Hitlera na zagładę. W lipcu 1941 roku Niemcy utworzyli w Stawiskach getto. W masowych egzeukcjach na pobliskiej “Płaszczatce” oraz koło Mściwuj (w sąsiedniej gminie Mały Płock) zamordowali około 2500 Żydów ze Stawisk i okolic. Pozostałych zamkniętych w getcie przewieźli do obozu zagłady w Treblince. W roku 1942 zniszczyli pozostałą jedną synagogę.
Tak odszedł na zawsze świat miasteczka dwóch narodów, które żyły obok siebie 250 lat...
Na zdjęciach Stawiski, uwiecznione przez żołnierzy niemieckich podczas pierwszej wojny światowej (rok 1915):
5. Synagoga
6. Rynek
Te zdjęcia to nie tylko dokument, ale przede wszystkim znakomity reportaż. Widać, że fotografujący chciał pokazać zarówno „naturę” miejsca, jak i jego atmosferę.
(Fotografie ze zbiorów Muzeum Północno - Mazowieckiego w Łomży)
Wykonanie Speed